Галиәсгар Камалның тормыш юлы һәм иҗаты

Татар әдәбияты классигы, атаклы драматург, публицист һәм күренекле җәмәгать эшлеклесе Галиәсгар Камал – минем иң яраткан язучыларымның берсе. Шуңа күрә дә мин бу эшемне аңа багышларга булдым.

1923 елда Г.Камалга рәсми төстә “Татар халык драматургы-әдибе” исеме бирелә һәм ул – “татар драма әдәбиятының зур хезмәтчесе, атасы һәм татар артистларының якын ярдәмчесе” дип бәяләнә.

Г.Камалның драма һәм комедияләре әдипнең үз иҗатында гына түгел, гомумән татар драматургиясе тарихында иң бөек нокталарны биләүче әсәрләрдән саналалар. Ул әсәрләр татар әдәбиятының җәүһәрләре булып торалар. Һәм, минемчә, Г.Камалның әсәрләре белән таныш кеше генә үзен культуралы дип саный ала.

Бүген татар сәхнә сәнгатенең әйдәп баручысы булган Татар дәүләт академия театры Галиәсгар Камал исемен йөртә.

Тормыш юлы

Галиәсгар Галиәкбәр улы Камалетдинов 1879 елның 6 январендә (искечә - 1878 елның 25 декабрендә) Казанда тире эшкәртүче хезмәткәр гаиләсендә туа. Сабый вакытын әнисенең туган авылы Түбән Масрада (хәзер Арча районына керә) бабалары тәрбиясендә уздыра. Алты яшькә җиткәч, шунда мәктәпкә йөри башлый, аннары, Казанга кайтып, укуын иске тәртиптәге “Госмания” һәм “Халидия” мәдрәсәләрендә дәвам иттерә. 1893-1900 елларда шул заманның алдынгы мәдрәсәләреннән саналган “Мөхәммәдия”дә укый, бер ук вакытта өч класслы урысча мәктәптә башлангыч белем ала.

Галиәсгар Камал тормыш иптәше Бибигайшә ханым һәм улы Әнәс белән. 1911 ел

Мәдрәсәдә укыган елларында Г.Камал әдәбият һәм театр сәнгате белән кызыксына башлый: урыс театрында барган спектакльләргә яратып йөри, сәхнә өчен язылган китапларны мавыгып укый һәм үз чорының татар әдәбияты белән якыннан таныша. Ниһаять, аның үзендә дә иҗат дәрте уянып, 1898 елда ул үзенең “Бәхетсез егет” (беренче варианты) дигән тәүге драмасын яза. Күп тә үтми, икенчесе дә языла (“Өч бәдбәхет”). Бу ике әсәр һәм шул чорда Г.Камал тарафыннан тәрҗемә ителгән “Кызганыч бала” драмасы (прогрессив төрек язучысы Намикъ Кәмал әсәре) 1900 елда Казанда аерым китаплар булып басылып чыга.

“Мөхәммәдия” мәдрәсәсен тәмамлагач, Г.Камал, халык арасында аң-белем таратуга булышлык итү максаты белән, 1901 елда “Мәгариф көтебханәсе” исемендә китап бастыру һәм сату ширкәте оештыра һәм 1905 елгы революция көннәренә кадәр бу ширкәтнең эшенә җитәкчелек итә.

1905 ел революциясе Г.Камалның мәдәният өлкәсендәге эшчәнлегенә һәм әдәби иҗатына зур этәргеч бирә. 1905 елның октябреннән ул Казанда чыга башлаган беренче татарча газета “Казан мөхбире”ндә эшли башлый, ләкин бераздан, хуҗа-нәширләрнең матбугат өлкәседәге тоткан юлы, карашлары белән килешмичә, аннан китергә мәҗбүр була һәм 1906 елның февралендә демократик юнәлештәге “Азат” газетасына күчә, аның фактик редакторы була. Шул ук елның июнендә бу газетаның исеме “Азат халык” дип үзгәртелеп, ул бөтенләй Г.Камал нәшерлегендә һәм редакторлыгында чыга башлый. 1908-1909 елларда ул шулай ук, Г.Тукай белән бергә, революцион-демократик эчтәлекле “Яшен” исемле көлке журналы чыгара. Г.Камал, бу журналның нәшире, рәсми редакторы булу өстенә анда күп санлы мәкалә, шигырьләре һәм карикатуралары белән дә актив катнаша.

1906 елның 22 декабрендә “Гыйшык бәласе” һәм Г.Камалның тәрҗемә әсәре “Кызганыч бала” пьесалары буенча Казанда беренче мәртәбә ачык спектакль уйнала. Профессионалт театр туу Г.Камалның иҗат дәртен бермә-бер арттырып җибәрә. 1907-1912 еллар арасында ул үзенең иң көчле, сәнгатьчә иң камил сәхнә әсәрләрен яза. “Бәхетсез егет” (икенче варианты, 1907), “Беренче театр” (1908), “Бүләк өчен” (1909), “Уйнаш” (“Өч бәдбәхет”нең үзгәртелгән варианты, 1910), “Безнең шәһәрнең серләре” (1911), “Дәҗҗал” (1912), “Каениш” (1912) – революциягә кадәрге татар тормышының төрле якларын чагылдырган һәм үткен, үзенчәлекле сатира чаралары белән буржуаз җәмгыять тәртипләрен, мещанлыкны тәнкыйть иткән бу драма һәм комедияләр әдипнең үз иҗатында гына түгел, гомумүн татар драматургиясе тарихында иң бөек нокталарны билгеләүче әсәрләр булып санала.

1914-1917 еллар арасында Г.Камал, газетадагы журналистик эшчәнлегеннән тыш, урыс һәм дөнья әдәбиятыннан татар теленә шактый гына сәхнә әсәрләре тәрҗемә итә. Алар арасында А.Н.Островскийның “Гроза” (1914), француз драматургы Мольерның “Саран” (1914), һәм “Ирексездән табиб” (1916), Н.В.Гогольнең “Ревизор” (1916), төрек драматургы Г.Хәмиднең “Һинд кызы” (1917) әсәрләрен күрсәтеп үтергә мөмкин. Бу тәрҗемә пьесалар шул еллардагы театр сәхнәләрендә кат-кат уйналып, татар милли театр сәнгатенең үсешенә, формалашуына уңай йогынты ясыйлар.

Бөек Октябрь революциясен Г.Камал зур канәгатьлек һәм иҗади активлык белән каршылый. Совет властеның беренче көннәреннән үк ул татар совет көндәлек матбугатында хезмәт итә башлый һәм “Эш”, “Эшче”, “Кызыл көрәшче” газеталары битләрендә гражданнар сугышы чорының төрле актуаль темаларына багышланган күп санлы политик, сатирик шигырьләрен – атаклы декламацияләрен бастыра. Соңыннан (1921 елда), “Декламацияләр” исеме белән аерым китап булып басылып чыгалар.

Искелеккә каршы көрәш, яңалыкны раслау темасы Г.Камалның егерменче елларда һәм утызынчы еллар башында иҗат иткән “Тәкый гаҗәб, яки Ахыры заман”, “Могҗиза”, “Ысул кадимче”, “Җантаһир белән Җанзөһрә” кебек сатирик комедияләренең һәм “Хафизәләм иркәм” (1921-1922), “Күзсез мастерлар” (1930), “Өч тормыш” (1930) кебек пьесаларының да төп идея эчтәлеген тәшкил итә. Шушы ук фикерне драматургның производство темаларына багышланган кечкенә күләмле эстрада әсәрләренә карата да әйтергә мөмкин.

1923 елда Г.Камалга, иҗат эшчәнлегенең егерме биш еллык бәйрәме уңае белән, “Хезмәт Батыры” дигән, ә 1926 елда, татар театрының егерме еллыгында, “Татарстанның халык драматургы” дигән мактаулы исемнәр бирелә.

Галиәсгар Камал 1933 елның 16 июнендә вафат була. Ул Казанның М.Горький исемендәге Үзәк культура паркындагы туганнар каберлегенә күмелгән.

“Беренче театр”

(1908)

"Беренче театр" комедиясенең кулъязма бите (факсимиле)

“Беренче театр” комедиясендә Г.Камал сәхнә сәнгате туып кына килгәндә аны кемнең ничек кабул итүен тасвирлый. Берәүләр театрга баруны, анда уйнап күрсәтелгән гыйбрәтле хәлләрне карарга омтыла. Икенчеләр исә бу эшне гөнаһ, ярамаган, бозык эшкә саный. Аларның шундый капма-каршы карашлары арасында калганнарга да җиңел түгел.

Әсәр барышында Хәмзә бай гаиләсе һәм аңа бәйле кешеләр белән танышабыз. Тасвирланган вакыйга гади генә - Хәмзә байның кияве белән кызы, килене белән улы, әтиләре өйдә булмаудан файдаланып, беренче мәртәбә татарча куела торган спектакльгә китеп баралар. Менә шунда барырга җыенган вакытта аларның театрга, бер-берсенә, әтиләренә карата булган мөнәсәбәтләре гаять оста итеп ачыла. Алай гына да түгел, без аларның гаиләдә һәм, гомумән, тормышта нинди карашлар белән, ничек яшәүләрен дә чамалый алабыз.

Ә хәзер әсәрнең төзелешенә игътибар итик. Бер пәрдәдән, берничә күренештән торган җыйнак пьеса. Чын тормышта театрга җыенып чыгып китү өчен күпме вакыт кирәк булса, спектакль дә шул вакыт эчендә генә бара. Драматург тагын бер алым куллана - әсәрнең геройлары сәхнәдә парлашып кына күренәләр, бер-берсе белән һәм, иң әһәмиятлесе, бик куркып торган әтиләре белән очрашмыйлар, әйтерсең качышлы уйныйлар. Менә шулай гади төзелгән әсәрдә автор көлке дә, гыйбрәтле дә, булган тормыш күренешләрен тасвирлый. Барлык сөйләшүләр театрга бару-бармау мәсьәләсенә бәйләнгән. Беренче карашка гадәти генә бу хәл әсәр геройлары өчен шактый катлаулы эш булып чыга.

Вәли инде күптән киенеп, әзерләнеп куйган. Хикмәт аның өстенә киенеп куюында гына түгел, ул – яңалыкка омтылып, үз ихтыяры белән, ирекле булып яшәргә теләүче актив кеше. “Каенатай кайтып керсә, гомердә театрга җибәрмәс” дип сөйләсә дә, бөтен күңеле белән яңача яшәргә теләгән Вәлинең, ничек кенә булса да, театрга бармый калмаячагына шикләнмибез. Гафифә образы да бик әһәмиятле роль уйный. Аның театрга барасы килмичә көйсезләнүе, бик озак әзерләнүе кызык. Матур күренәсе килеп бизәнү, кием сайлау, гомумән, хатын-кызларга хас сыйфат булганга, аның бу кылынышлары бүгенге көн укучысына да таныш, без шуңа күрә көлеп җибәрәбез. Инде ул “пудрам тигез төшмәгән” дип, яңадан юынып маташкач, күлмәкләре күп булганга, кайсын сайларга белмичә аптырагач, бик урынсыз чакта әле тегүчегә, әле иренә бәйләнеп торгач, гел көлкегә әйләнеп китә. Гафифәнең кием сайлаулары да, бармыйбыз дип сатулашуы да шактый җиңел хәл ителә. Беренче күренештә Вәли белән Гафифә арасында әнә шундый каршылык булып ала, аларны сәхнәдә без шул вакыт арасында гына күрәбез.

Икенче күренештә дә шул ук каршылык. Биредә инде, киресенчә, хатын-кыз булса да кыю, үткен характерлы Факиһә үзенең ирен - Хәбибраһманны театрга барырга күндерә алмыйча интегә. Мондагы каршылыкның да сәбәбе көлке – гомере буена әтисе кушканча гына яшәп, аннан коты очып курка торган Хәбибраһманны өеннән алып чыгып китүе кыен. Театрга, таныш булмаган җиргә барырга ул аяк терәп каршы тора. Аның холкын белгән Факиһә “әткәй орышса мине орышыр, сине орышмас” дип, җаваплылыкны үз өстенә алгач кына риза була.

Менә, ниһаять, “кайтып керсә, эш харап, ничек итсә итәр, гомердә театрга җибәрмәс” дип, барысы да куркып торган Хәмзә бай үзе кайтып керә. Әмма инде театрга бару-бармау мәсьәләсе ул кайтканчы ук хәл ителгән – яшьләр театрга китеп барганнар. Ул әле бу хәлне белми. Өйдә үзен бар кешегә хуҗа итеп тота, Бибине дә, башкаларны да туктаусыз орыша, сукрана, әмма инде без аның көче кимеп барганлыгын күреп торабыз. Сәхнәгә дә ул абына-сөртенә килеп керә, мәдрәсәдә лаканга егылганлыгы турында сөйли, ләкин үзенең җиңелә баруын танырга теләми, бу хәл белән килешәсе килми. Аның һаман да әле көчле, кодрәтле булып күренергә тырышуы тамашачыда, укучыда көлке тудыра.

Әсәрнең исеме бик әһәмиятле. Чөнки театр әсәр геройлары арасындагы каршылыклы мөнәсәбәтләрнең үзәгендә тора. Алай гына да түгел, Хәмзә бай нәкъ менә театрны булдырмас өчен бик тырышып йөри. “Заманалар бозылды. Куйдырмагыз, рөхсәт юк” дип, кемнәргә генә бармый, шулай да театрны туктата алмый. Замана үзгәргән, аның рөхсәте яки тыюларының мәгънәсе калмаган.

Театр белән, ягъни алдынгылык, культура-мәдәният үсеше белән Хәмзә бай арасындагы каршылык – җитди мәсьәлә. Ләкин ул каршылыкны тормыш инде үзе хәл итә, иске карашлы Хәмзә бай тормыштан читтә кала. Аның тырышып йөрүләре дә кирәксез, файдасыз бер эш икәнлеге ачык күренә.

Язучының замандашлары әсәргә югары бәя бирәләр. Ф. Әмирхан түбәндәгеләрне язган: “Галиәсгар әфәнде бу әсәрне хосусый бер гаиләнең мәгыйшәтеннән (тормышыннан) алып язган булса да, урта буржуазный классның (сыйныфның) психологиясен бик яхшы төшенгәнлегеннән, комедиянең каһарманнарына бик оста сурәттә гомумият бирә вә, шулай итеп, бу кыска комедиясен гомуми, ярым “мөтәрәкъкый” (алга киткән, үсеш алган) купецларыбызның мәгыйшәт вә дингә нәзарларының (карашларының) бер бик тугъры көзгесе итеп чыгарадыр. Комедиянең баш каһарманы Хәмзә бай – җәннәт ачкычын үз кулына тотып, аныңча йөрмәгән кешеләрнең берсен дә анда кертмәскә мөтәкәффил (берәр хәлнең үтәлешен тәэмин итәр өчен вәгъдә бирүче) булган мөттакый (динче) – үзенең бик көлке хосусиятләре белән комедиядә бик ачык тасвир ителәдер. Моның тәрбиясе нәтиҗәсе булган балаларының хосусиятләре дә бик көлке сурәттә күрсәтелә”.

"Беренче театр" спектакленең видеосы.

Өстәмә мәгълүмат:
 Г. Камалның бүтән әсәсрләре буенча анализ бу сайтта табырга мөмкин: http://kitap.net.ru/gkamal1.php

Тема буенча тест.

Тема : “ Исемнәрнең ясалышы”

Максат:

   1)    Исемнәрнең ясалышы һәм төрләре турында төшенчә бирү;

   2)    Ясалама исемнәрнең сөйләмдә кулланырга өйрәтү; 

   3)    Укучыларда дөрес сөйләү һәм әхлаклылык тәрбияләү.

Дәреснең тибы:

Яңа төшенчәләрне формалаштыру.

Укыту методы:

Күрсәтү – аңлату методы, өлешчә эзләнү, тикшернеү ысулы.

Җихазлау:

Дәреслек, такта, акбур, копьютер, проектор, карточкалар.

Дәрес барышы

1.Оештыру

Укытучы: Исәнмесез, укучылар! Утырыгыз. Бүгенге дәрестә без сезнең белән “ Исемнәр ясалышы ” темасын утәрдес. Шулайук әлеге тема буенча күнегүләр, биремнәр башкарырбыз.

Ә хәзер үткән теманы искә төшереп алыйк.

Сораулар: 

  1)    Үткән дәрестә без нинди тема үткән идек?

  2)    Сан, тартым һәм килеш кушымчаларын куллануда нинди стилистик төрлелек бар?

  3)    Исем исемгә ничек бәйләнеп килә? 

  4)    Тартым төшенчәсе телебездә нинди юллар белән белдерелә ала? 

  5)    Сан, тартым  һәм килеш кушымчаларының тиңдәш кисәкләрдә куллану үзенчәлекләрен атап китегез.

Көтелгән җаввап: 

  1)    -Исем исемгә бәйләнеп килгәндә, әйбернең кемнеке булуын баш килештәге исем билгесезлек төсмере белән, иялек килешендәге исем билгелелек төсмере белән белдерелә һәм җөмләдә аергыч була.

-Сөйләмдә катнашучылар өчен билгеле, таныш әйбер турында сүз барганда – төшем килешендәге исем, билгесез булганда баш килештәге исем тәмамлык булып тора.

   2)    Тартым төшенчәсе 4 юл белән белдерелә ала:

-         Татртым кушымчалары ярдәмендә;

-         Зат алмашлыклары һәм тартым кушымчаларя ярдәмендә;

-         Зат алмашлыгы белән;

-         -ныкы, - неке кушымчалары ярдәмендә.

  3)    Гадәттә сан, тартым һәм килеш кушымчалары тиңдәш кисәкләрнең һәрберсендә киләләр. Мәсәлән, “ Ул минем шатлыгым да, кайгым иде”. Мондый очракларда тиңдәш кисәкләррнең һәр берсенә басым ясап әйтелә. Ләкин еш кына сан, тартым һәм килеш кушымчалары тиңдәш кисәкләр  соңгысына гына ялгана.

Укытучы: Әйе, дөрес, балалар! Хәзер шул темага карата төркемләп бирем эшләп карыйк. Мин сезгә т карточкалар өлешәчәкмен. Һәр төркемнең биреме карточкаларында язылган булачак.

1нче төркем

Бирем: баш, иялек һәм төшем килешендәге исемнәрнең куллану үзенчәлекләрен аңлатыгыз.

-1-  Кул ярасы бетәр, тел ярасы бетмәс.

-2- Бөркетең канаты өчканда ныгый.

-3- Тәвәккәл таш ярыр, булдыксыз баш ярыр.

2нче төркем

Бирелгән җөмләләрдән иялек мөнәсәбәтендәге сүзләрне бүлеп чыгарыгыз һәм тартым төшенчәсенең бирелешен аңлатыгыз.

-1- Безнең мәктәп – районыбыздагы алдынгы мәктәпләрнең берсе.

-2- Бездә җир –су, урман -кырлар – халыкныкы.

-3- Сентябрьнең дә содгы көннәре җитте.

3нче төркем

Тиңдәш кисәкләрне табыгыз, аларда сан, тартым, килеш кушымчаларның куллану үзенчәлекләрен  аңлатыгыз.

-1- Ул күп шигырь һәм поэмаларны яттан белә.

-2- Күз бәйләнерлек караңгы төшү башлау белән, үзебез җыйган чатырларны, ботак – сатакларны өеп, учак ягабыз.

-3- Бу җил бодай сабакларын да безнең битләребезне дә сизелер –сизелмәс кенә сыйпап китә.

2. Актуальләштерү

Укытучы: эйбәт, бик яхшы башкардыгыз. Дәресне дәвам итик. Яңа темага күчәбез. Инде әйтелгәнчә, без бүген исемнәр ясалышын өйрәнәчәкбез.

     3. яңа белем һәм күнекмәләр бирү

    Әлеге тема турында күбрәк белер өчен презентация белән танышыйк.   1нче слайд.

2нче слайд (схема). ясалышы ягыннан исемнәр, башка сүз төркемнәре кебек үк, тамыр (ягъни башка сүздән ясалмаган). Мәсәлән – җир, су, тау. Һәм ясалма (ягъни башка сүздән ясалган булалар). Мәсәлән – ачкыч, алъяпкыч, йорт- ил, җир җиләге.

Исемнәр

                                      Тамыр                           Ясалма

  (башка сүздән ясалмаган)                      (башка сүздән ясалган булалар)

җир, су, тау                          ачкыч, алъяпкыч, йорт- ил, җир җиләге.

3нче слайд (схема)

Исемнәр сүз ясалышының барлык ысуллары белән дә ясалалар. Ясагыч кушымча ялгану, сүзләр кушылу ысулы һәм фонетик ысул.

ясагыч кушымча	сүзләр кушылу			фонетик ысул
–ча,–че: тракторчы, җинаятьче, эшче; –лык, –лек: батырлык, шатлык, тигезлек; –даш, –дәш: чордаш, юлдаш, фикердәш; –ча, –чә: сыекча, яшелчә; –ыш, –еш: борылыш, кичереш, төзелеш; –ма, –мә: аерма, ярма, бүлмә; –ык, –ек: боерык, бүлек, тишек; –ак, –әк, –к: урак, бүләк, теләк; –ым, –ем, –м: салам, телем, сөйләм. –ыч, –еч, –ч: таяныч, юаныч, сөенеч;	кушма-	парлы-	тезмә	бер сүз төркеме күчү ысулы: укытучы, язучы.
	ике сүз кушылганнан ясала: суүсем,бозваткыч.	сүзләр үзара тигезһәм алар сызыкча аша языла: та-ана, аз маз.	берничә нигездән ясалган сүзләр: үги ана, каен биләге.

Өстәмә:  фамилия ясаучы кушымчалар.

-ов, -ова	тартык авазларга беткән исемнэргә ялгана	Харис - Харисова
-ев, -ева	сузыкка яки –ай, -әй гә беткән исмнәргә ялгана	Вафин - Вафина
-й, -ый, -ский, -ская	татар фамилияләре шул кушымчалара ярдәмендә дә ясаларга мөмкин	Исхакый

4. Ныгыту

Дәреслек белән эшләү.

Укытучы:

Хәзер дәреслекне 30нчы биттә ачабыз һәм  телдән утызынчы күнегүне әшлибез.

Көтелгән җавап:

тамыр (ат, арба, ылыс, кишер, түтәл)

ясалма (азык–төлек, сәламәтлек, юлбашчы, агай–эне, сыйныфташ, илкәй, таныклык, яшьләр оешмасы, чынбарлык, чабылдык, авыз–борын, теш бакасы, игенче, тимер юл, педагогия көллияте, өчпочмак, драмтүгәрәк, өс киеме, кадак).

Укытучы:

Укучылар хәзер мин сезгә бирем таратам. Анда сүзләргә ясагыч кушымчалар өстәп язырга кирәк булачак. Кайбер сүзләрдә бер ничә кушыма варианты булырга мөмкин.

Карточка биреме:

Аш..., төркем..., як...,юл..., таш..., каен..., печән...,бул..., бакча..., йөр..., өйтел..., өлгер..., белеш..., асыл... .

Биремгә 2 минут вакыт бирелә. Кушымчалар белән слайд (4) җибәрелә. Эш тәмамлангач укытучы карточкаларны җыеп ала.

Укытучы:  Балалар, тагын 1 күнегү эшлиячәкебез. Телдән, чиратлап сүзләрнең нинди ысул белән ясалганын әйтәбез. Бирем слайдта.

Слайд 5.

Шап –шоп, нарат җиләге, кара күзле, балачак, унбер, иза чигү, берничә, күзаллау, ассызыклау, якын-тирә, ата каз, миләш чыпчыгы, ярканат, һәлак булу, вакытлы- вакытсыз, хәл кылу, мин- минек, бераз, күз карасы, ташбака, өчаяк, кулъязма.

Көтеллгән җавап:

Парлы ысул, тезмә ы., тезмә ы., кушу ы., кушу ы., тезмә ы., кушма ы., кушма ы.,  кушма ы.,  парлы ы., тезмә ы.,  тезмә., кушма ы., тезмә.,  парлы ы., тезмә., парлы ы., кушма ы., тезмә ы., кушма ы., кушма ы., кушма ы.

Йомгаклау

Укытучы : без бүген исемнәрнең ясалышын өйрәндек. Кем мина исемнәр ничек ясала икәнен өйтәчәк? Нәрсә ул парлы, тезмә һәм кушма сүзләр?

Өй әше

Исемнәр ясалышның һәр ысулын кулланып икешәр яңа исем ясарга һәм 4-5 җөмлә төзергә. Үткән теманы кабатларга.

Дәрескә гомуми анализ

Рус балалары өчен татар әдәбияты дәресе. Укытучы – Габдулова Зилә Әфтах кызы.

6нчы А сыйныфында татар әдәбияты дәресе исәнләшүдән башланып китте. Укытучы укучыларның хәлләрен, ял көнен ничек үткәрүләрен сорады.

Дәреснең максаты татар теледә матур итеп сөйләшергә өйрәнү һәм татат әдәбиятчеләрен белү дип билгеләнде.

Дәрес башында укытучы балалар белән һава торышы турында әнгәмә үткәрде һәм үткән дәрестә өйрәнгән “ Әдәпле сүзләр” темасын кабатлады. Соңыннан өй эше тикшерелде. Укучылар әдәпле сүзләр кергән шигырьләр өйрәнеп килергә тиеш булганнар иде. Барысыда әзерләнеп килде һәм матур итеп чыгыш ясадылар.

Өй эшен тикшергәч, укытучы әдәплелек хакында мәкалләр бирде. Мәкалләр тулы тугел иде. Укучыларга аларны тәмамлап бетергә  максат итеп куелды.  Соңыннан мәкалләрне бергәләп кабатлап чыктылар.

Бу биремне эшләп бетергәч, укучылар “ Хәерле иртә ” дигән физкультминутка ясап алдылар.

Аннан соң укучылар дәреслектән З. Туйфалованың “Хәтерсез Хәлил ” шигерен укып, тәрҗимә иттеләр. Шигырь 2 тапкыр укылды. Тактада яңа сүзләр һәм аларның тәрҗимәсе бирелгән иде.

Шигырь буенча биремнәр эшләнде. Ул төп геройга багышланган сорулардан гыйбарәт булды. Укучылар үзләрен Хәлил белән чагыштырып, “ Нинди булырга кирәк ?” һәм “ Нинди булырга кирәкми?” дигән сорауларга җавап биреп,  әнгәмә оештырдылар.

Дәрес ахырында укытучы балалрга парлап, әдәпле сүзләр кертеп, диолог төзергә кушты. Вакыт тәмамланганга күрә, диолог төзү өй әше булып калды. Укытучы билгеләр куйды. Билге куелганда, укчының белем алу белән кызыксынуы искә алынды.

Җыеп әйткәндә, күнегүләрнең эчтәлеге дәрес максатына ярашлы, вакылы һәм урынлы булды. Кунегуләрнең биремнәре укучларга фикер йөртү дәрәҗәсен үстерүгә уңай йогынты ясады. Биремнәр укучының яшь үзенчәлекләрен искә алып сайланган, аның кызыксыну өлкәсен чагылдырды. Барлык сөйләм эшчәнлек төрләре – ишетп аңлау, сөйләшү, уку файдаланды.

Күнегуләрне биргәндә, интерактив такта кулланылды. Бу чара уңышлы максатка ия булды.

Дәрес вакыты дөрес бүлгән булды. Вакытның күп өлеше яңа лексика белән таныштыруга, укучыларның элек үзләштерелгән лексик – грамматик структуралар белән бәйләнешкә кертүгә , яңа  лексиканы диолог – монолог сөйләмдә куллану күнекмәләрен үстерүгә багышланды.

Дәрестә укучылар актив катнашты. Укытучы дәресне 2 телдә алып барды (рус һәм татар телләре). Укытучы үзен культуралы тотты. Йөз һәм гәүдә хәрәкәтләре килешле булды.

Гәмүмән, дәрес уңышлы узды. Тәгъдимнәргә килгәндә, татар баларына күбрәк һәм авырырак биремнәр бирергә мөмкин булыр иде дип уйлыйм.